Ó ‘cyborgs’ go todhchaí na tithíochta agus ceardlanna ‘cloud’ NASA, tá rud éigin do gach duine ag na himeachtaí éagsúla atá ar siúl ar fud na hÉireann i rith Seachtain na hEolaíochta.
Is é téama Sheachtain Eolaíochta na bliana seo ná ‘Daonna?’ agus tá dúshlán á thabhairt don náisiún machnamh a dhéanamh ar cad is brí le bheith daonna i saol an lae inniu.
Agus iad á dtiomáint ag fiosracht, tá dul chun cinn eolaíocha ollmhóra chun tosaigh ag daoine le linn ár gcuid ama gearr ar domhan ach cad atá romhainn do na glúine atá le teacht agus conas a rachaidh ár gcinntí inniu i bhfeidhm ar shaol na todhchaí?
Shuigh ExtraG.ie síos leis an Dr Ciarán Seoighe, Leas-Ard-Stiúrthóir ag Fondúireacht Eolaíochta Éireann (Science Foundation Ireland), le haghaidh comhrá iontach faoi thodhchaí ár bplainéad agus na cinn eolaíochta atá ar bun i réimsí mar shláinte, teicneolaíocht, iompar, talmhaíocht agus go leor eile.
Dr Seoighe, go raibh maith agat as labhairt linn. Tá dul chun cinn ollmhór déanta i go leor réimsí le blianta beaga anuas. Cén réimse den saol ina bhfeiceann tú na dul chun cinn is mó a bheidh ar siúl sna 15-20 bliain atá romhainn agus cad é an rud is mó a bhfuil tú ar bís faoi?
Is deacair an rud atá le tarlú a thuar ach rud amháin atá cinnte ná go leanfaidh luas an athraithe go tapa. Má fhéachann tú ar stair an chine daonna, níor thángamar ar thalmhaíocht ach 10,000 bliain ó shin. Thóg sé ceithre nó cúig mhíle bliain eile sular shroicheamar an tsibhialtacht. Ní raibh an Réabhlóid Thionsclaíoch ach 250 bliain ó shin, thosaigh Ré na Faisnéise 50 bliain ó shin agus ghin AI le bliain anuas. Is féidir leat a fheiceáil go díreach an luas ag a bhfuil rudaí neamhaithnidiúla ag athrú.
Bheinn ag súil le dul chun cinn áirithe a fheiceáil i réimsí mar leigheas pearsantaithe – aois nach mbeadh drugaí amháin ann do chách ach a mbeadh pearsantaithe do chomhdhéanamh géiniteach aonair ag daoine. Táim ag súil freisin le go leor a fheiceáil ag tarlú sa teicneolaíocht ghlas, i bhfuinneamh inbhuanaithe, agus sa bhithéagsúlacht. Chomh maith leis sin beidh roinnt rudaí fíorspreagúla ag tarlú sa spás ríomhaireachta timpeall ar ríomhaireacht chandamach (quantum computing) agus intleacht shaorga (AI).
As na rudaí go léir a d’fhéadfadh muid teacht ar faoi dheireadh sna 15 bliana atá romhainn, tá súil agam go mbeidh sé chun comhleá núicléach (nuclear fusion) a bhaint amach. An sproic is mó do lucht an fhuinnimh atá ann agus táimid sa tóir air le tamall de bhlianta mar speiceas. Is rud é nach bhfuil déanta againn riamh go dtí seo ach má éiríonn linn é a bhaint amach, réiteodh sé go leor dár bhfadhbanna fuinnimh i ndáiríre.
Is pointe cainte mór é AI le 12 mhí anuas agus imní ar roinnt daoine faoi cad a chiallaíonn sé do thionscail éagsúla. Cén tionchar a bheidh ag AI ar ár saol laethúil amach anseo agus conas is féidir linn ‘cairdeas’ a bheith againn leis?
Tá imní ar roinnt daoine agus tá roinnt daoine an-dóchasach faoi cad is féidir le AI a dhéanamh dúinn. Tá buntáistí féideartha ollmhóra ann, seachas go n-úsáidfimid AI chun ár gcuid apps a dhéanamh níos cliste nó ár bpoist a éascú.
Cosúil le fionnachtain luathaithe (accelerated discovery), mar shampla. Tá rud éigin cosúil le deich nó fiche míle páipéar ar fhionnachtana eolaíocha a fhoilsítear gach lá. Ní féidir le duine ar bith coinneáil suas leo siúd. Cabhróidh AI le fionnachtain a luathú trí dhrugaí nua, teicneolaíochtaí nua agus réitigh nua a aimsiú ar na dúshláin atá romhainn.
How bad IS your Gaeilge?
Test yourself in this FREE
scrúdú and win FREE access
to a FREE website that
is already FREE anyway!
Clicáil ANSEO!
Bheinn an-dóchasach faoi cad is féidir le AI a dhéanamh dúinn ach ní mór dúinn a bheith i gceannas agus réamhghníomhach ag an gcéim seo dá fhorbairt. Tá freagracht orainn AI a oiliúint agus é a fhorbairt ar bhealach atá cothrom, éagsúil, a léiríonn raon feidhme iomlán na daonnachta agus a théann chun tairbhe dúinn go léir.
Cé go bhfuil sé beagnach dodhéanta rialacháin a choinneáil suas go dtí an luas céanna agus atá ag athrú AI, ní mór dúinn aontú ar phrionsabail. Sílim go bhfuil sé thar a bheith tábhachtach go mbeadh daoine páirteach i bhforbairt na teicneolaíochta cumhachtach seo agus go bhfuil siad gafa leo.
Níor cheart dúinn ligean dó tarlú dúinn. Ní mór dúinn a chinntiú go ndéanfar é a sheachadadh go heiticiúil ionas gur féidir linn leas a bhaint as gealltanais AI agus cad is féidir leis a dhéanamh dúinn seachas ligean dó a rud féin a dhéanamh agus a bheith ag súil go rachaidh sé go spontáineach sa treo ceart.
Labhraímis faoi thodhchaí an tionscail iompair. An mbeidh muid ag glacadh le feithiclí faoi thiomáint hidrigine amach anseo nó an mbeidh EVanna thart ar feadh tamaill fós?
Tá an oiread sin le labhairt faoi seo. Is forbairt iontach é hidrigin faoi láthair. Ag caint faoi chadhnraí (batteries) agus ghluaisteáin cheallraí, beidh siad ag teastáil uainn ar feadh tamaill agus is cinnte gur rogha le breathnú ar chumhacht hidrigine. Is é an dúshlán faoi láthair ná go bhfuil i bhfad níos mó taighde de dhíth ar ár dteicneolaíocht ceallraí.
Tá na hábhair STEM fíor-thábhachtach anseo mar go bhfuil ár gceallraí teoranta go leor ó thaobh an raon is féidir linn a fháil. Tá saolré teoranta acu agus ritheann siad amach sa deireadh. Ní féidir leat iad a ghearradh ar feadh tréimhse éiginnte agus teastaíonn roinnt ábhar fíordhúshlánach uathu – eilimintí cré annamha – chun iad a dhéanamh.
Mar sin, tá cadhnraí níos fearr agus réitigh níos fearr ag teastáil uainn a bhfuil raonta níos faide acu agus nach dteastaíonn an oiread sin ábhar tearc-chré le táirgeadh. Ní mór dúinn an taighde a dhéanamh chun a chinntiú gur féidir linn na cadhnraí is fearr is féidir a bheith againn dár bhfeithiclí a bhfuil an tionchar is lú agus is féidir acu ar an bplainéad.
Cad mar gheall ar an tionscal eitlíochta?
Is í an fhadhb atá leis an tionscal eitlíochta ná cé gur féidir leat cadhnraí a úsáid i gcarranna agus sa todhchaí beidh raon níos faide acu, tá cóimheas an-ard dlús fuinnimh-le-meáchain (energy density to weight) ag teastáil ón eitlíocht. Is fuinneamh an-ard iad breoslaí eitlíochta reatha don mheáchan coibhneasta atá acu. Beidh tú ag streachailt go mór le cadhnraí a dhéanamh in ann eitlíochta agus breoslaí eitlíochta a athsholáthar leo.
Tá roinnt taighde ar siúl agus tá a fhios agam go bhfuil roinnt aerlínte móra ag obair ar eitiltí inbhuanaithe (sustainable flights) a bheith acu ar féidir leo 200km-300km a dhéanamh faoi 2035.
Tá siad ag féachaint ar mheascán de chadhnraí hidrigine agus cealla breosla hidrigine ach sa deireadh thiar, is dócha go bhfuil muid ag féachaint ar ‘sustainable aviation fuels’ (SAF).
Úsáideann SAFanna bithmhais agus táirgí dramhaíola ón bhfeirmeoireacht, ón bhforaoiseacht agus ó réimsí eile chun bithbhreoslaí a chruthú a fhéadfaidh cumhacht a thabhairt don tionscal eitlíochta. Ní bheidh cadhnraí ann d’eitiltí fada ach d’fhéadfadh gur breoslaí eitlíochta inbhuanaithe a bheidh ann.
De réir mar a leanaimid ar aghaidh ag déanamh dul chun cinn sa tsláinte, meastar go mairfeadh daoine níos faide. Conas is féidir linn slándáil bia a chinntiú do dhaonra atá ag fás gan dochar a dhéanamh don chomhshaol?
Táimid ag maireachtáil níos faide agus i dtreochtaí ginearálta, tá méadú tagtha ar shaolréanna daoine. Táthar ag súil go mbeidh ár ndaonra ag buaicphointe am éigin sna blianta atá romhainn. B’fhéidir fiú chomh luath le 2040 atá i díreach 16 bliana. De réir samhlacha éagsúla, bunaithe ar oideachas, b’fhéidir nach mbeidh an daonra ag dul in olcas nó nach rachaidh siad ó smacht, áfach. Léiríonn staidéir go gciallaíonn oideachas a chur ar dhaonraí gur gnách go mbíonn níos lú leanaí acu agus go ndíríonn siad níos mó ar chothú agus oideachas.
Ní mór dúinn go léir bia cothaitheach a bheith againn agus sin an áit a gcaithfidh talmhaíocht inbhuanaithe nó talmhaíocht bheacht teacht isteach. Ciallaíonn talmhaíocht chruinn an eolaíocht a thabhairt isteach sa talmhaíocht. Is féidir leat talmhaíocht bheacht a úsáid chun níos mó bia a fhás le héagsúlacht barr níos fearr agus táirgeacht níos fearr agus níos lú leasacháin á n-úsáid agat. Ní mór dúinn freisin monatóireacht leanúnach a dhéanamh ar cháilíocht ár n-ithreach mar ní mór dúinn a chinntiú go bhfuil sí sláintiúil agus nach bhfuil soláthairtí uisce truaillithe. Beidh cothromaíocht i gcónaí idir cleachtais inbhuanaithe talmhaíochta agus riachtanais chothaitheacha an phláinéid ach ní dóigh liom go n-éireoidh ár ndaonra as smacht. Sílim go bhfuil sé ach cúpla scór bliain go dtí an ‘spiking’, agus ina dhiaidh sin, beidh sé cobhsaí.
Cad iad na nósanna nó na cleachtais is féidir linn a ghlacadh inár n-aonar inniu a dhéanfaidh difríocht shuntasach don phláinéid amach anseo?
Gach difríocht, nuair a iolraítear é thar go leor daoine, is cuma cé chomh beag, déantar difríocht mhór. Má táimid go léir ag déanamh iarracht a bheith aireach ar ár lorg carbóin, má táimid go léir ag déanamh iarracht dramhaíl a athúsáid agus a laghdú, déanann sé difríocht mhór.
Tá sé thar a bheith tábhachtach go gcuirfeadh daoine iad féin ar an eolas agus go léann siad faoi na cleachtais is déanaí, cad atá á rá ag an eolaíocht linn, cad a deir an taighde is déanaí. Ní mór dúinn i gcónaí oideachas a chur orainn féin, ár bpáistí agus na daoine timpeall orainn agus fanacht ar an eolas maidir leis an taighde is déanaí agus oiriúnú dá réir.
Má chuirtear oideachas ar dhaoine, tuigfidh siad tionchar a ngníomhartha. B’fhéidir gur mhaith leat 7 mbilliún duine a aistriú ó ghluaisteáin díosail go gluaisteáin EV ach ní dhéanfaidh siad mura dtuigeann siad cén fáth ar cheart dóibh é sin a dhéanamh. Mura gcuireann tú oideachas ar dhaoine atá truaillithe, leanfaidh siad orthu ag truailliú, ach má tá a fhios acu agus a thuigeann siad, seachnóidh siad é. Tá oideachas fíorthábhachtach do thodhchaí ár bplainéad.
Ag labhairt ar oideachas, conas is féidir linn rannpháirtíocht níos fearr a thabhairt do dhaoine óga in ábhair STEM? Is minic a fheictear iad a bheith deacair, nó díreach do dhaoine cliste.
Sílim go gcaithfimid miondealú a dhéanamh ar mhiotas – go bhfuil sé an-deacair, go gcaithfidh tú a bheith an-chliste agus nach bhfuil sé ach do dhaoine áirithe. Ní mór dúinn a thuiscint go bhfuil an fiosracht dúchasach seo ag leanaí. Tá na meoin spúinseacha iontacha seo acu agus tá plaisteacht néareolaíoch dochreidte acu. Is féidir leo foghlaim, is féidir leo a oiriúnú.
Tuigeann tuismitheoirí an tábhacht a bhaineann le bia ceart a chothú dá bpáistí agus baineann an rud céanna leis an intinn. Ag déanamh cinnte go bhfuil muid ag beathú na hintinne, ag cothú na fiosrachta. Tá an oiread sin foinsí faisnéise ann. Is bealach iontach é páistí a bheith páirteach i rudaí cosúil le Seachtain na hEolaíochta chun suim a chur iontu in STEM. Tóg chuig cláir iad, tóg chuig imeachtaí iad. Spreag a bhfiosracht agus iarr orthu a fheiceáil go bhfuil an eolaíocht ann do chách. Sin slí iontach le tosú.
Má léiríonn siad suim, tabhair rochtain dóibh ar leabhair agus ar chúrsaí maithe. Tá go leor ábhar an-mhaith ar líne freisin. Is éard atá i gceist ná a aithint go bhfuil páistí fiosrach ó dhúchas agus an fiosracht sin á gcothú acu trína n-intinn agus a samhlaíocht a ligean ar siúl go fiáin leis na féidearthachtaí is féidir leis an eolaíocht a dhéanamh.
Tá Seachtain na hEolaíochta 2023 ar siúl ón 12ú-19ú Samhain. Chun tuilleadh eolais a fháil agus chun liosta iomlán imeachtaí a fheiceáil, tabhair cuairt ar ScienceWeek.ie.
• Más mian leat ríomhphost (email) a fháil leis na scéalta is fearr ar ExtraG.ie, ó Luan go hAoine, seol an focal ‘Tá’ chuig joeextragdotie@gmail.com
• Más mian leat tuilleadh eolais a fháil faoi conas do chuid Gaeilge a fheabhsú is féidir dul chuig Conradh na Gaeilge agus Foras na Gaeilge.
Bí ar an gcéad duine a léann an Nuacht is déanaí i nGaeilge, leis an gclúdach is fearr ar chúrsaí reatha, Siamsaíocht bhríomhar agus Spórt.
